gezondheidsverschillen - column
Foto: J.C. Schaarwächte
Stress is het probleem niet
Deze column is geïnspireerd op de negentiende-eeuwse Duitse arts, volkenkundige en politicus Rudolf Virchow. Virchow is de vader van de cellulaire pathologie én van de sociale geneeskunde. En, zo heb ik me laten vertellen, hij was voor zijn tijd ook een niet onverdienstelijk antropoloog. Bovendien stond Virchow op de barricaden tegen de macht. Kortom, een echte homo universalis.
DOOR Robert Vonk
Virchow belichaamt iets wat we in het denken over gezondheid in de loop van de twintigste en éénentwintigste eeuw beetje bij beetje zijn kwijtgeraakt. Namelijk dat gezondheid niet alleen iets is wat zich in het lichaam of de geest van mensen afspeelt, maar dat het ook gevormd wordt door de maatschappij waarin we leven. Op celniveau én op samenlevingsniveau.
Virchow wist als geen ander hoe het menselijk lichaam op celniveau werkte. Maar toch stelde hij dat tyfus, die vooral huishield onder de armere lagen van de bevolking, alleen effectief bestreden konden worden door onderwijs, vrijheid en welvaart en volledige democratie. Kortom, hij was er als arts van overtuigd dat als de samenleving ons ziek maakt of vatbaar voor ziekte, we de samenleving moeten veranderen – niet de mensen. Of zoals Virchow het zelf lekker puntig zei: politiek is niets anders dan geneeskunde in het groot.
Gezondheid is politiek
Inderdaad: gezondheid is politiek. Zeker wanneer het gaat over gezondheidsverschillen. Dat was in Virchows tijd zo, maar ook daarna. Neem bijvoorbeeld het verhaal van de Engelse arts Douglas Black. Zijn baanbrekende rapport over gezondheidsverschillen in het Verenigd Koninkrijk – het Black report – stuitte begin jaren tachtig op ongekende politieke weerstand.
De Britse regering, Blacks opdrachtgever, haalde alles uit de kast om het rapport onschadelijk te maken. Zo wachtte ze ruim een jaar met publicatie. Die publicatie vond plaats op een feestdag in de zomer: geen journalist die er op aan sloeg. En gepubliceerd? Belangstellenden moesten het doen met één van de 260(!) beschikbare fotokopieën.
Internationale studie gezondheidsverschillen
Bovendien was het voorwoord van staatssecretaris Patrick Jenkin vernietigend. Black en de zijnen hadden volgens Jenkin ongetwijfeld goed werk geleverd, maar de oplossingen die zij voorstelden waren ‘quite unrealistic (…) apart from any judgement that may be formed of the effectiveness’.
Dankjewel en tot nooit meer ziens… moeten Thatcher en Jenkin gedacht hebben. Want we gaan natuurlijk niet investeren in sociale zekerheid, huisvesting en onderwijs in tijden van recessie, zoals Black voorstelde.
Tot een jaar of vijf geleden mochten we het in gesprekken met beleidsmakers in Den Haag niet over gezondheidsverschillen hebben.
Ondanks deze kille ontvangst was de impact van het Black Report enorm. Voor de WHO en OECD was het rapport de aanleiding om – voor het eerst – een internationale vergelijkende studie naar gezondheidsverschillen op te zetten. In Nederland vormde het één van de aanleidingen voor de beroemde Nota 2000 en de instelling van de Programmacommissie Sociaaleconomische Gezondheidsverschillen. Zo groot bleek de vraag naar het baanbrekende rapport, dat de commerciële uitgeverij Penguin Books er in 1982 wel brood in zag om het alsnog uit te geven.
Politieke aandacht, of het gebrek daaraan, zegt gelukkig ook niet alles.
Verboden onderwerp
Vandaag de dag zitten we in Nederland wat betreft politieke, beleidsmatige én wetenschappelijke aandacht voor gezondheidsverschillen in een hausse. Ook dat is wel eens anders geweest. Ik kan me nog een tijd herinneren, zo ergens tussen 2010 en 2017, dat we het in gesprekken met beleidsmakers in Den Haag niet over gezondheidsverschillen mochten hebben.
Die bestonden niet. Of ze waren hier in Nederland toch niet groot. En hé, en gezondheid was toch, net als succes, een individuele keuze? Alle cijfers laten toch zien dat mensen aan de onderkant van de maatschappelijke ladder gewoon ongezonder leefden? Moeten ze maar beter kiezen, toch?
Was het maar zo simpel.
Gezondheid, gedrag, leefstijl, maakbaarheid en vrije keuze. Het individu als oorzaak en oplossing. En daarbij stress – zeker als die chronisch is – als een belangrijke schakel in het proces waardoor gezonde mensen ongezond worden. Financiële stress, hittestress, energiestress, armoedestress, discriminatiestress: stress verwoest levens. Het wetenschappelijk onderzoek is inderdaad zeer overtuigend.
Symptoombestrijding
Dus wat gaan we doen, hoor ik beleidsmakers in Den Haag hardop denken. Nou weet je, we moeten mensen beter leren omgaan met stress! Zie ook de mindfulnesscursussen, yogaklasjes, veerkrachttrainingen en meditatiegroepen die als paddenstoelen uit de grond schieten. Het zou me niets verbazen als binnenkort de eerste stresspoli zijn deuren opent; uiteraard bij een UMC. Ik chargeer misschien, maar ook weer niet zo heel erg. We sleutelen net zo lang aan het individu tot die geen stress meer heeft…
De cynicus in me zegt dan: tja, symptoombestrijding is nu eenmaal lucratiever dan het aanpakken van de kern van het probleem. Maar ik hoop dat we toch wat verder durven kijken. Want de vraag die we ons zouden moeten stellen is: waarom krijgen mensen stress?
Durven aanpakken
Financiële stress bijvoorbeeld. In het kader van mijn werk sprak ik onder andere met Henk, die door onfortuinlijk zzp-avontuur diep in de schulden kwam. Brieven gingen ongeopend een la in. Dat was geen oplossing, dat wist hij ook wel. Maar toch ook wel. Het probleem was even weg. Het knaagde wel aan zijn gezondheid. Hij beschreef het als volgt: ‘Ik raakte steeds vaker in paniek als de deurbel ging, want ik wist natuurlijk best dat dat niet de buurvrouw was voor een kopje suiker. Er zat permanent een knoop in mijn buik.’ Die knoop ging pas weg toen Henk schuldhulpverlening kreeg en zicht kreeg op een schone lei.
Ongelijkheid maakt ons ziek.
Mijn punt is: stress is een symptoom van iets anders. En die oorzaak achter de oorzaak moeten we ook durven aanpakken. Anders doen we aan niets meer dan symptoombestrijding. Leuk, maar geen structurele oplossing.
Interactie van ongelijkheden
Dus willen we gezondheidsverschillen aanpakken, dan kunnen, nee moeten we, teruggrijpen op de inzichten van Virchow en Black. Het is de complexe maatschappelijke ongelijkheid die we allereerst moeten adresseren als we het over gezondheid en gezondheidsverschillen hebben. Ongelijkheid maakt ons ziek. Wat het zo complex maakt, is dat er vaak sprake is van een stapeling en interactie van ongelijkheden.
En die ongelijkheden veroorzaken stress. Dat is absoluut waar. Want hoe meer je te maken krijgt met een onontwarbare opeenstapeling van problemen, die elkaar ook nog eens beïnvloeden, hoe minder je eigen vermogen wordt om het op te lossen. Het gaat immers om én bestaansonzekerheid én een precaire huisvesting. Of schulden én een instabiele gezinssituatie. Of laaggeletterdheid én het hebben van een migratieachtergrond. Of een migratiegeschiedenis én discriminatie.
Wie zou er geen stress van krijgen? Maar helpen we mensen dan echt als we ze leren omgaan met stress?
Spannend en moeilijk
Ik weet dat het nu misschien lijkt alsof ik het aanpakken van stress onbelangrijk vindt. Dat is niet het geval. Maar laten we vooral afspreken dat het één, het aanpakken van stress, niet kan zonder het ander, het aanpakken van complexe ongelijkheid.
En dan komen we er niet met ongetwijfeld heel goed bedoelde programmaatjes, cursussen en workshops. Yoga helpt je echt niet van je schulden af, en in mindfulness kan je niet wonen. We moeten groot durven denken. En ja, dan gaat het om systemische ongelijkheid. En ja, dan wordt het politiek, en ja, dat is spannend en moeilijk. Maar goed, politiek is niets anders dan geneeskunde in het groot.
Robert Vonk is adviseur bij de Raad voor de Volksgezondheid & Samenleving. Dit verhaal verscheen eerder op de website van Kenniscentrum Psychologie en Economisch Gedrag.
-
Stress is het probleem niet (copy)
Vorige artikel
Warning: Undefined array key -1 in /var/hpwsites/u_twindigital_html/website/html/webroot/sociaalbestekpremium.nl/wp-content/plugins/diziner-core/lib/TwinDigital/Diziner/Core/Post.php on line 965
-
Stress is het probleem niet (copy)
Volgende artikel
Warning: Undefined array key 0 in /var/hpwsites/u_twindigital_html/website/html/webroot/sociaalbestekpremium.nl/wp-content/plugins/diziner-core/lib/TwinDigital/Diziner/Core/Post.php on line 928
