Voorbij de cesuur (copy)

armoede en schulden

Foto: iStock/Korvit78

Voorbij de cesuur

Het afgelopen half jaar spraken meerdere heren van aanzienlijk statuur zich in niet mis te verstane bewoordingen uit over de politiek-bestuurlijke staat van Nederland. De overheid kan niet ingrijpen omdat ze is gegijzeld door haar neoliberale koers: marktwerking en vrijhandel zijn het richtsnoer. Een pleidooi voor hoe het anders kan. En moet. 

DOOR Maarten Bergman

Deel dit verhaal

Nationaal Ombudsman Reinier van Zutphen zegt in De Telegraaf op 2 januari 2023 dat de overheid heeft gefaald en haar beloften niet nakomt. Hij voelt zich evenmin gesteund door de Tweede Kamer, door wie hij is benoemd. ‘Het is wel stuitend dat je soms ieder jaar hetzelfde verhaal moet houden. Je ondervindt dan weer veel sympathie en een luisterend oor en denkt: nu worden er eindelijk wel spijkers met koppen geslagen. Maar als je een jaar later weer hetzelfde riedeltje moet houden omdat er niets is gebeurd…’ 

Van de nieuwe bestuurscultuur is er volgens Van Zutphen in de Tweede Kamer nog weinig te merken. In Trouw van 23 december 2022 zegt hij bovendien: ‘De overheid is eigenlijk een recidivist.’ Op 31 december 2020 sprak zijn voorganger Alex Brenninkmeijer in Het Parool woorden van min of meer gelijke strekking: ‘Het systeem faalt en dat raakt onze democratische rechtsstaat.’ 

Radicaal

In EW Magazine meldt Arno Visser in zijn afscheidsinterview als aftredend president van de Algemene Rekenkamer op 31 december 2022 dat we Nederland veel te ingewikkeld gemaakt hebben. ‘We hebben in het openbaar bestuur een paradigma-wisseling nodig. Om er uit te komen. Dat is een heel groot woord hoor, ik neem het niet heel snel in de mond. Ik ben van nature geen radicaal. Maar nu gebruik ik het heel bewust wel. Je hoeft maar even Den Haag uit te rijden en je ziet omgekeerde vlaggen. Dat is een signaal aan het openbaar bestuur. Het stokt.’

 

Kim Putters: ‘Alle sociale, economische en politieke relaties en systemen staan onder druk en kraken en schuren soms.’ 

Arjan Vliegenthart, directeur van het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting, zegt op 22 december 2022 op de website van het Nibud dat 30 tot 40 procent van de Nederlanders aangeeft het eerder lastig dan makkelijk te vinden om maandelijks rond te komen. ‘In 2022 hadden we vooral te maken met een uitgavencrisis die uitmondde in een rondkomcrisis. We mogen hopen dat daar in 2023 geen inkomstencrisis bijkomt. […] Het is belangrijk dat we als samenleving ademruimte organiseren om noodzakelijke aanpassingen in het uitgavenpatroon mogelijk te maken. Tijdens de coronacrisis zagen we dat veel partijen, ook incassobureaus en deurwaarders, daartoe bereid waren. Maar of er na de coronasolidariteit een gelijkwaardige inflatiesolidariteit zal zijn, moet nog blijken.’

Een halfjaar eerder al stelde Kim Putters bij EenVandaag en op de website van de CBS al dat er geen makkelijk verhaal te vertellen valt: ‘Solidariteit vraagt offers van iedereen. Onze samenleving verandert snel en met forse impact. Deze periode is een overgang van type samenleving. Dat gebeurt eens in de zoveel tijd. Alle sociale, economische en politieke relaties en systemen staan onder druk en kraken en schuren soms. Dat is begrijpelijk, want het loslaten van oude patronen gaat niet zo makkelijk.’

Flinterdun

Voorwaar geen misselijke uitspraken. Maar tegelijkertijd bekruipt me een ander gevoel. De ondertoon die uit deze woorden spreekt: machteloos en krachteloos. Hier spreken mannen die met fris elan een doorslaggevende rol zouden moeten spelen, maar ze worden genegeerd door degenen die hen hebben aangesteld. Dit reduceert ze tot niveau pruttelen over wat er (zogenaamd) niet goed gaat. Ze worden niet serieus genomen. 

Maar kennelijk zijn ze ook niet in staat hard met de vuist op tafel te slaan om wel gehoord te worden. Ze komen niet veel verder dan ongeïnspireerde typeringen. Alsof ze met handen en voeten gebonden zijn. Zich hebben laten ringeloren door het politiek-bestuurlijk complex. Terwijl ik de artikelen lees, doemt bij mij geen beeld op van daadkracht, maar eerder onmacht. Het gezag is minimaal, het gewicht van de uitlatingen vederlicht.

De kous af

Wellicht chargeer ik. Maar ook de jaarlijkse verslagen van Brenninkmeijer als Hoog College van Staat, hebben nauwelijks zicht- of voelbare verandering teweeggebracht. Zijn rapport over de kilte, onverschilligheid en verruwing van het contact tussen overheid en burger waarin de voormalig Nationaal Ombudsman in 2008 sprak, veroorzaakt door de verharde positionering van de overheid, leidde tot een stevige botsing met toenmalig premier Jan Peter Balkenende. 

Die vond het verhaal een veel te zware kwalificatie en daarmee was de kous af. Hij bediende zich van hetzelfde teflon waarvan minister-president Mark Rutte zich tot op de dag van vandaag bedient. Anders gezegd: er is niets aan de hand, maak je niet druk, het valt allemaal reuze mee. Terwijl de kloof tussen overheid en burger nog nooit zo groot is geweest.

The good, the bad and the ugly

Er zijn mensen die bovengenoemde beschrijvingen zien als vingerwijzingen naar de teloorgang van onze beschaving. In een column in De Groene Amsterdammer zegt Marcel Möring in 2018: ‘Alles neigt naar maximale entropie, dat wil zeggen: verval tot er niets te vervallen valt. Wat wij beschaving noemen is een onophoudelijk gevecht met die entropie.’ Het lijkt er op dat we dat gevecht aan het verliezen zijn. Als je het een strijd wil noemen. Het kan natuurlijk ook een springplank zijn naar iets nieuws. Want de wetten van de thermodynamica dicteren ook dat er een evenwichtstoestand bereikt zal worden wanneer een systeem bij een onveranderlijke omgeving aan zichzelf wordt overgelaten.

Niettemin ervaren steeds meer mensen dat de polarisatie in Nederland toeneemt en dat we op eilandjes van elkaar afdrijven. Het onderzoek Burgerperspectieven bericht 2 2022 noemt de harde toon van het debat, het niet goed naar elkaar luisteren en het vasthouden aan het eigen gelijk. Daarnaast blijkt dat veel mensen zich ergeren aan in hun ogen extreme uitingen in bijvoorbeeld de (sociale) media. De ervaringen in de eigen leefomgeving zijn wisselend. Mensen geven aan dat dat komt omdat ze zich meestal omgeven met gelijkgestemden. Daarnaast ontwijkt men vaak discussies met vrienden, familie en collega’s over lastige kwesties om conflicten te vermijden. Ook niet onbelangrijk: door de inflatie en energiecrisis is de financiële tweedeling alsmaar groter geworden, wat op zijn beurt de polarisatie weer voedt.

Verhouding is zoek

Daarmee is de cirkel rond. Een overheid die het een raadsel is hoe te handelen en de burger die zich in toenemende mate ergert aan de retoriek en gebrek aan inlevingsvermogen, geen tastbare resultaten van de ijver van onze volksvertegenwoordigers ziet en de echt spannende dingen thuis en op het werk onbesproken laat. Een groeiend deel van de bevolking ziet wel de schade die de overheid aanricht en ervaart steeds minder vertrouwen in het landsbestuur. 

 

Velen trappen in de val van het toetsenbordterrorisme.

De naweeën van onder andere het Toeslagenschandaal, de ellende door de gaswinning in Groningen en al die andere pijnlijke dossiers, blijven voelbaar. Ook de Fraudewet van 2013, die in feite institutioneel wantrouwen legitimeert (fraude mag niet lonen!), is een schoolvoorbeeld van de disproportionele strafexpeditie tegen de persoon die zich slechts vergist of iets is vergeten.
Waarbij een kanttekening op zijn plaats is: die ervaring van onbehagen wordt inderdaad versterkt door de berichtgeving in de media. Veel misnoegen wordt door schijnbaar kleine groeperingen verkondigd. Zij maken aardig lawaai en dat vindt via de gretige pers een weg naar het publieke domein. Of het spektakel zoveel aandacht verdient, weten we niet. 

Want van en over de vermoedelijk veel grotere groep tevredenen horen we zelden iets. Die hebben geen nieuwswaarde en houden zich gedeisd, bang om in de polemiek verstrikt te raken.

Neem Twitter als voorbeeld. Als dat medium representatief is, dan zijn we een bevolking van schreeuwers en extremisten geworden. We hopen (en weten eigenlijk wel) dat dit beeld onjuist is. Toch trappen velen in de val van het toetsenbordterrorisme en laten zich meesleuren in de maalstroom van desinformatie, cynisme en persoonlijke aanvallen. Want elkaar de maat nemen is salonfähig en genereert massa’s volgers. Altijd goed voor het ego.

Armoede en schulden

In het klein speelt zich in mijn vakgebied hetzelfde af. Daarover schreef ik kortgeleden het blog Echoput van eigen gelijk. Toen in het NRC-artikel een ontluisterend beeld werd neergezet van de schuldenindustrie, schuldhulpverlening en bewindvoering, schoot dat menigeen in het verkeerde keelgat: zo erg is het helemaal niet! De hete aardappel werd lustig doorgeschoven en de preken voor eigen parochie struikelden over elkaar. De verdedigingswerken maximaal opgeworpen. Er werd niet naar elkaar geluisterd. Er werd veel naar ‘de anderen’ gewezen. Er werd overwegend op eigen borst geklopt.

Dat is een gemiste kans. Want waarom nou niet met open vizier het gesprek aangegaan? Zonder alle politiek-bestuurlijke voetangels en klemmen. Had deze gelegenheid aangegrepen om de krachten te bundelen in plaats van aan elkaars stoelpoten te zagen. Geef toe dat gemeentelijke schuldhulpverlening ondermaats presteert. Erken dat de financiering van bewindvoering niet klopt. Aanvaard dat de wettelijke schuldsanering op sterven na dood is. Zie in dat het verdienmodel van de schuldenindustrie een doodlopende weg is. Wees bereid winstmaximalisatie van commerciële bureaus in schuldhulpverlening te ontvlechten van de broodnodige dienstverlening. Besef dat velen de weg naar hulp niet vinden en dat de huidige oplossingen fundamenteel tekortschieten, waardoor met regelmaat breekijzers nodig zijn.

De markt regeert 

Maar vooral: begrijp dat de overheid het niet gaat oplossen. De markt regeert, niet het kabinet. Het bijkans onbegrensde kapitalisme dat megawinsten mogelijk maakt, heerst op kleinere schaal ook in het land van advies en detachering in de wereld van incasso en schuldhulpverlening. De overheid grijpt niet in omdat ze is gegijzeld door haar neoliberale koers. Marktwerking en vrijhandel zijn het richtsnoer. Doelmatigheid en betrokkenheid zijn secundair, of nog minder.

Met als gevolg dat op vele uitvoeringsgebieden voorgeprogrammeerde tijdsverspilling, gebrek aan politieke urgentie en bestuurlijk onvermogen regeren, omdat de markt niet begaan is met de hulpbehoevende mens, maar slechts met financieel rendement, kostenreductie en het genoegen van de aandeelhouder. Dat toont het uitblijven van reactie op het kwintet geciteerde heren kristalhelder aan. Ook zij, intelligent en welbespraakt als ze zijn, hebben de regering niet op andere gedachten kunnen brengen, de scepter van Mammon niet kunnen beteugelen en het verschil kunnen maken.

Keuzes in coöperatie

Onderzoek vooral alternatieven. Kijk bijvoorbeeld naar Publiek-Private Samenwerking waarin overheid of maatschappelijke organisaties met bedrijven in een financieringspartnerschap optrekken. Samenwerking die bijvoorbeeld heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van projecten omtrent duurzaamheid (de Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties) en voedselzekerheid in ontwikkelingslanden.

Maar ook Social Impact Bonds behoren tot de mogelijkheden, waarin private partijen investeren in het opzetten en uitvoeren van een overheidsprogramma. Zonder het te weten – want ik had nog nooit van PPS of SIB gehoord – heb ik iets dergelijk voorgesteld in mijn blog Onder de radar II van afgelopen 16 augustus. Het initiatief Brainport Eindhoven is hier een toonbeeld van, hoewel daar vooral de nadruk ligt op ontwikkeling van technologie en innovatie in samenwerking met bedrijven. De sociaalmaatschappelijke betrokkenheid staat niet op de voorgrond en dreigt solidariteit te vergeten.

Wissel collectief gedachten uit en creëer draagvlak in plaats van tweespalt. Of driespalt of vierspalt. Knutsel niet langer aan bestaande wetgeving; laat dat helemaal los. Ja, ik zag het twee jaar geleden ook als de heilige graal om de patstelling te doorbreken. Maar nieuwe regelgeving gaat armoede en schulden niet oplossen. Tenminste: niet als eerste.

The road not taken

Want veel wets- en beleidswijzigingen en pilots berusten op wensdenken. Er is nauwelijks basis te ontdekken onder de vele initiatieven van de afgelopen decennia. Het is broddelwerk. Een culminatie van maatregelen en ideeën waarin amper samenhang valt te bespeuren, behalve het gebrek aan richtinggevende visie. Niet zelden leveren geïntroduceerde voorstellen contraproductieve effecten op. Haaks op elkaar staande regelingen en knelpunten stapelen zich op. Verantwoordelijkheid neerleggen waar die niet vervuld wordt. Het blijft symptoombestrijding in plaats van aanpak van de onderliggende problematiek. Al is het maar omdat de bestaanszekerheid van velen structureel aan het afbrokkelen is. Soms is het medicijn zelfs erger dan de kwaal. Denk (opnieuw) aan het toeslagenstelsel.

 

Herken copingstrategieën als wanhoopsdaden en bestraf ze niet.

Negeer de gebaande paden. Trek gezamenlijk op. Open één centraal loket in de gemeente. Zet die deur wijd open. Regel de doorverwijzing intern: alle dienst- en hulpverlening bij die ene balie te vinden. Teister de inwoner niet met een ondoordringbaar (digitaal) bureaucratisch woud. Stap op de fiets en ga op bezoek. Niet na een signaal, maar bij iedereen waar (een vermoeden van) nood of behoefte bestaat. Gebruik bestaande vluchtheuvels als vindplaats van huishoudens die broodnodig hulp behoeven. Maak geen onderscheid meer in disciplines, maar sta klaar en doe het maximaal haalbare. Dat is de door Arno Visser aangehaalde paradigma-wisseling. Niet in het openbaar bestuur. Wel op persoonlijk en professioneel niveau. Overschrijd de grenzen van je professionele ruimte. Ga uit van grenzeloos maatwerk. Zonder aanziens des persoons.

Drijfveer

Overstijg de verschillen. Richt je pijlen op het enige dat er toe doet: de financiële schaarste en het gebrek aan doenvermogen van een groeiende groep mensen in deze in hoog tempo digitaliserende maatschappij verlichten. Stel telkens weer die centrale vraag: wat heb je nodig? Herijk het sociaal minimum, stel een basisinkomen vast en voorkom daarmee een stapeling van armoederegelingen

Niet omdat mensen zwak of kwetsbaar of kansarm of maatschappelijk irrelevant of onrendabel zijn. Maar omdat ze het (even) niet meer weten en het hen niet langer lukt op eigen kracht soelaas te vinden. Herken copingstrategieën als wanhoopsdaden en bestraf ze niet als een boze ouder. Ondersteun en inspireer ze vriendelijk en onbevooroordeeld. Neem regelzaken over. Misschien wel voor de rest van hun leven. Omdat aandringen op redzaamheid onnozel en ondersteuning niet meer dan menselijk is. Besef dat niet alles maakbaar is en bescherm degenen die het nodig hebben. Onvoorwaardelijk.

Het is heel goed mogelijk dat de staat een grote stap terug moet doen en daarmee het paternalisme loslaat. Misschien is de oprichting van een ministerie van Bestaanszekerheid, dat in wetgeving voorzichtig stimuleert, maar vooral luistert naar de samenleving en zo de systeemdictatuur minimaliseert, noodzakelijk. Met dit als uitgangspunt: zorg voor de bevolking met de minst mogelijke bemoeienis.

 

Maarten Bergman is zelfstandig trainer en adviseur schuldhulpverlening. Bekijk de website

Meer lezen in de rubriek armoede en schulden?


    Warning: Undefined array key -1 in /var/hpwsites/u_twindigital_html/website/html/webroot/sociaalbestekpremium.nl/wp-content/plugins/diziner-core/lib/TwinDigital/Diziner/Core/Post.php on line 965
  • Voorbij de cesuur (copy)

    Vorige artikel

    Warning: Undefined array key 0 in /var/hpwsites/u_twindigital_html/website/html/webroot/sociaalbestekpremium.nl/wp-content/plugins/diziner-core/lib/TwinDigital/Diziner/Core/Post.php on line 928
  • Voorbij de cesuur (copy)

    Volgende artikel

Sociaal Bestek is een uitgave van Virtùmedia.

Redactie

Yvet Bommeljé, voorzitter redactie
János Betkó, lid
Margaretha Buurman, lid
Marcel van Druenen, lid
Stan Verhaag, lid
Codrik van de Wetering, lid
Tea Keijl, eindredacteur
Thomas van Roijen, webredacteur
Email

Klantenservice

Virtùmedia
Postbus 595
3700 AN Zeist
+31 (0) 85 040 74 00
Email